محور‌ها:(اهمیت واکسیناسیون و رفع باورهای غلط - دریافت اطلاعات صحیح درباره عوارض واکسیناسیون و مدیریت آن)
واکسن ها موادی هستند که بدن را برای مبارزه با یک عامل بیماریزا مثل ویروس آماده میکنند. واکسن ها می‌توانند حاوی عامل بیماریزای غیرفعال یا ضعیف شده و یا قسمتی از ساختار یک عامل بیماریزا باشند. برخلاف عوامل بیماریزا، واکسنها قادر به ایجاد بیماری در بدن نیستند اما سیستم ایمنی را وادار به واکنش می کنند. این واکنش باعث فعال شدن سیستم ایمنی می شود تا در صورت ورود مهاجم بتواند ان را شناسایی و برای مبارزه، پادتن (آنتی بادی) تولید کند. در واقع واکسنها سیستم ایمنی طبیعی بدن را برای مقابله با عامل بیماریزا آموزش داده، توانمند میکنند. بعد از واکسیناسیون هر بیماری، بدن برای از بین بردن هر چه سریعتر عامل بیماری آمادگی خواهد داشت.
واکسنها یکی از بزرگترین دستاوردهای پزشکی دنیای معاصر قلمداد می‌شوند و به گفته سازمان جهانی بهداشت سالانه از مرگ دو تا سه میلیون نفر بر اثر بیست نوع بیماری جلوگیری میکنند.
مانند تمام داروها، واکسنها می‌توانند خطراتی را بدنبال داشته باشند ولی مزایایشان به مراتب بیشتر از مضراتشان است. به عنوان مثال بیشتر بیماریهای عفونی کودکان که کمتر از یک نسل پیش شایع بودند، امروزه به دلیل واکسن بشدت نادر شده‌اند و یا بیماری آبله که در طول تاریخ بشریت جان صدها میلیون انسان را گرفت، امروزه کاملا ریشه کن شده است. البته رسیدن به مصونیت فراگیر معمولا چند دهه طول می کشد. به عنوان مثال، از زمان شروع کارزار جهانی واکسیناسیون گسترده در افریقا، حدود سی سال طول کشید تا بیماری فلج اطفال ریشه کن شود.
تولید واکسن ایمن و مؤثر کرونا گامی بزرگ در تلاش‌های جهانی برای پایان دادن به همه‌گیری و بازگشت به انجام کارهای لذت‌بخش با افرادیست که دوست‌شان داریم.
واکسن کرونا به طور قابل توجهی عوارض شدید و مرگبار بیماری را کاهش می‌دهد. برآورد می شود در افراد واکسینه شده میزان بستری در بخش های غیر ICU 63.5%، میزان بستری در ICU 65.5% و میزان مرگ تا 69.3% کاهش می‌یابد.
واکسنها قبل از ورود به بازار بدقت و در چند مرحله بررسی می‌شوند. مرحله اول در آزمایشگاه، بعد برروی حیوانات و بعد بر روی انسان در سه مرحله کارآزمایی بالینی می شود تا در نهایت نهادهای مرجع آنها را تایید کنند و اجازه مصرف آنها را در سطح گسترده بدهند.
تا کنون 17 واکسن تائیدیه حداقل یک کشور و 5 واکسن (فایزر، مدرنا، جانسن، آسترازنیکا، سینوفارم) تائیدیه سازمان جهانی بهداشت را دریافت کرده اند. بنا به گفته سازمان جهانی بهداشت، دسترسی جهانی به واکسن‌های کووید 19بهترین امید برای کاهش پاندمی کرونا، نجات جان انسان‌ها و تضمین بازگشت شرایط اقتصادی به دوره قبل از کرونا است. برای توقف پاندمی، باید هر کشور تا پایان سال 2021 حداقل 40% جمعیت و تا نیمه اول 2022حداقل 70% جمعیت را واکسینه کرده باشد. سازمان جهانی بهداشت تخمین می‌زند برای مهار شیوع ویروس، ۶۵ تا ۷۰ درصد جمعیت باید به آن مصون شده باشند؛ این یعنی زدن واکسن باید تشویق شود.
با اینکه واکسنها بسیار موثرند، اما فعلا هنوز باید به پوشیدن ماسک، شستشوی دست‌ها، تهویه مناسب، فاصله فیزیکی و پرهیز از تجمع ادامه داد. واکسیناسیون به معنی کنار گذاشتن احتیاطات نیست چرا که واکسن های موجود از ابتلا به بیماری شدید و مرگ و میر جلوگیری میکنند و احتمال عفونت در افراد واکسینه شده همچنان وجود دارد.
ممکن است برخی از کسانی که درباره تاثیرات واکسن شک دارند یا نگرانند، با شنیدن نظرات بقیه مردم و یا خواندن مطالبی در فضای مجازی و یا رسانه‌های اجتماعی از دریافت واکسن خودداری کنند. ممکن است این افراد در خصوص بی‌خطر بودن یا عوارض جانبی واکسن سوالات یا دغدغه‌هایی داشته باشند و یا به شرکت ها و کشورهای سازنده واکسن بی‌اعتماد باشند. اطلاعات غلط یا اخبار جعلی معمولا توسط افرادی منتشر می‌شوند که احتمالا خودشان هم از غلط بودن آنچه می‌خوانند و به اشتراک می‌گذارند بی‌خبر هستند. شما هم ممکن است چنین مطالبی را دیده باشید که اعضای خانواده و یا دوستان تان به اشتراک گذاشته‌اند. حتی برخی از نظرات مخالف واکسن را افراد سرشناس و مشهور منتشر کرده اند.
معمولا افرادی که این ادعاهای ضد واکسیناسیون را منتشر میکنند سوابق علمی و پزشکی ندارند، و خود ادعاهای مطرح شده هم گاهی دور از ذهن به نظر می‌رسند. اکثر این ادعاها در صدد القای بی‌خطر نبودن واکسنها و متقاعد کردن دیگران به وجود نظریه توطئه هستند. مبنای غالب تئوری‌های توطئه واکسن‌ستیزان، تردید در نیت شرکت‌های داروسازی است و این باور که واکسیناسیون عملی غیرضروری و صرفاً راهی برای سودآوری شرکت‌های داروسازی یا حتی روشی برای کنترل افکار عمومی توسط دولت‌هاست.
نگاه دیگری نیز در بین مخالفان واکسیناسیون وجود دارد که از یک مقاله پزشکی در سال ۱۹۹۸ در ژورنال پزشکی لنست The Lancet ریشه گرفته است. اندرو ویکفیلد در آن مقاله ادعا کرده بود که ربط مشخصی بین واکسیناسیون - به صورت دقیق‌تر واکسن سه‌‌گانه سرخک، اوریون و سرخجه (MMR) – و خطر ابتلا به اوتیسم وجود دارد. بعدها مشخص شد که این پزشک بریتانیایی، با دستکاری داده‌ها، شواهد مربوط به مطالعه خود را جعل کرده بوده و مقاله او نیز از ژورنال حذف شد و بررسی‌های بعدی ادعای او را مردود کرد، اما اثری که این مقاله در پرهیز از واکسیناسیون در جوامع گوناگون به جا گذاشت انکارناپذیر است. به‌موازات تبلیغ برای این پژوهش دستکاری‌شده، میزان واکسیناسیون کاهش یافت و نرخ ابتلا به سرخک و اوریون در ایالات متحده گرفته و حتی بریتانیا و آلمان و دیگر کشورها افزایش یافت.
در کشور ما مخالفان واکسن تئوری های توطئه را به این شکل مطرح می کنند که واکسن های مختلف توسط موسسات خارجی ساخته شده و نیت از ساخت آن از کم کردن و یا از بین بردن جمعیت مسلمان است و این واکسنها ایجاد ناباروری میکنند که به هیچ وجه ریشه علمی ندارد. این در حالی است که این واکسنها در سراسر دنیا به کار میروند و قاعدتا آثار یکسانی بر روی انسان‌ها خواهد داشت و بروز عوارض تنها در پیروان یک دین خاص منطقی نخواهد بود.
در نقاط دیگر جهان شایعاتی در مورد واکسن کرونا عنوان شده که از آن جمله به ترس از تغییر DNA انسان و قرار گرفتن ریز تراشه هایی در بدن برای ردیابی اطلاعات افراد می‌توان اشاره کرد. این شایعات همه بدون اساس است. واکسن ها حتی آن دسته که با بکار گیری تکنولوژیهای ژنتیکی ساخته شده اند تغییری در ساختار ژنتیکی انسان ایجاد نمیکنند و ریز تراشه ای با واکسن وارد بدن نمیشود.
آنچه مهم است این است که بسیاری از افراد در مورد واکسن سوالاتی دارند که در صورت گرفتن پاسخ، شک آنها به انجام واکسیناسیون برطرف می شود. برای پاسخ این سوالات باید منابع معتبر معرفی گردند.
سایت رسمی وزارت بهداشت به سوالات رایج در مورد واکسن کرونا پاسخ داده است. https://behdasht.gov.ir/FAQ
بطور کلی آنچه ما در مورد واکسن کووید باید بدانیم این است که:
- واکسن کووید به ما در برابر ابتلا به کووید، ابتلا به فرم شدید بیماری و مرگ ناشی از بیماری حتی در نوع دلتا کمک می‌کند.
- دریافت واکسن کووید ما را به کووید مبتلا نمی‌کند و تست کووید هم بعد از واکسن مثبت نمیشود.
- دریافت واکسن علاوه بر اینکه به خود ما کمک می‌کند، به اطرافیان ما هم کمک می‌کند که کمتر با ویروس مواجه شوند.
- واکسیناسیون وقتی کامل است که حداقل دو هفته از نوبت دوم گذشته باشد.
- اگر ما بطور کامل واکسینه شده باشیم می توانیم بسیاری از فعالیت های قبل را از سر بگیریم ولی هنوز احتیاج به پوشیدن ماسک و حفظ فاصله فیزیکی داریم، بخصوص برای حفاظت بیشتر نسبت به گونه دلتای ویروس.
- بعد از تزریق واکسن ممکن است دچار عوارض شویم. این عوارض طبیعی بوده ناشی از واکنش سیستم ایمنی ما در مقابل واکسن است و در عرض چند روز برطرف می شود.
- باید بدانیم که چگونه می توان به واکسن دسترسی پیدا کرد. در حال حاضر گروههای سنی مختلف به ترتیب برای دریافت واکسن فراخوان می شوند. ثبت نام برای دریافت واکسن از طریق سایت salamat.gov.ir صورت می گیرد.
- واکسن هایی که در اختیار ما قرار می گیرند برای انجام آزمایش روی انسان نیستند. این واکسنها قبلا در مطالعات کار آزمایی بالینی بررسی شده و تاثیر و سلامت آنها مورد تائید قرار گرفته است.
- حتی اگر قبلا مبتلا به کووید شده ایم، باز هم لازم است واکسن دریافت کنیم. واکسیناسیون ایمنی بهتر و پایدارتری به ما می‌دهد.
برخی سوالات در مورد واکسن کرونا هست که هنوز در حال مطالعه و بررسی است مانند:
- واکسن در افراد دچار ضعف سیستم ایمنی شامل افرادی که داروهای مضعف سیستم ایمنی مصرف میکنند، چگونه عمل می‌کند؟
- واکسن ها تا چه مدت از ما حفاظت میکنند؟
- چند نفر باید واکسینه شده باشند تا ما جامعه را ایمن در نظر بگیریم؟
- واکسن ها تا چه اندازه بر روی گونه های جدید ویروس موثرند؟
ملاحظات واکسن کووید:
- در صورت بروز علائم بیماریهای عفونی نظیر تب، بهتر است واکسیناسیون تا برطرف شدن علائم به تعویق بیافتد.
- اگر فرد اخیرا واکسن دریافت کرده تا 14 روز برای دریافت واکسن کووید صبر کند.
- منع مصرف در صورت وجود سابقه واکنش حساسیتی شدید (آنافیلاکسی) به دز قبلی و یا ترکیبات این واکسن. بهتر است افرادیکه سابقه واکنش آنافیلاکسی با سایر فراورده های غذایی و یا دارویی داشته اند نیز از دریافت واکسن خودداری نمایند.
- مصرف کورتیکواستروئید منع دریافت واکسن نیست. افرادی که تحت درمان با کورتیکواستروئیدها هستند می توانند درمان خود را با همان دز قبل ادامه دهند. نیازی به تغییر دز نیست.
- واکسن آسترازنیکا در گروه سنی زیر 18 سال مجوز سازمان جهانی بهداشت را ندارد. در جمعیت زیر 55 سال نیز واکسن ترجیحی نیست.
پاسخ به برخی پرسش‌های شایع در مورد واکسن کووید:
- کسی که مبتلا به کووید است آیا می تواند واکسن کووید دریافت کند؟
خیر باید صبر کند تا علائم برطرف شود و یک ماه صبر کند.
- کسی که بعد از تزریق نوبت اول واکسن به کووید مبتلا شد برای دریافت دز دوم چه کار کند؟
تا یک ماه بعد از بروز علائم دز دوم را به تاخیر بیاندازد.
- افرادی که با فرد مبتلا به کووید تماس داشته اند برای دریافت واکسن چکار باید بکنند؟
ابتدا آزمایش بدهند که مشخص شود مبتلا هستند یا نه. در صورت منفی بودن باید 14 روز صبر کنند و اگر نتیجه مثبت بود باید یک ماه صبر کنند.
- چه واکسن هایی برای کووید در ایران وجود دارد، چگونه تهیه شده اند و فواصل تزریق آنها چیست؟
- اسپوتنیک : ذرات آدنوویروس 5 و 26 نوترکیب شده با پروتین شاخکی ویروس کووید ، دو دز به فاصله 21 تا 28 روز
- آسترازنیکا: آدنوویروس شامپانزه کد کننده پروتین شاخکی ویروس کووید، دو دز به فاصله 8 تا 12 هفته
- سینوفارم: ویروس کووید غیرفعال شده ، دو دز به فاصله 21 تا 28 روز
- کووکسین یا بهارات: ویروس غیرفعال شده، دو دز به فاصله 28 روز
- واکسن برکت: ویروس غیر فعال شده دو دز به فاصله 28 روز
- آیا واکسن های ساخت ایران، برکت، پارس یا فخرا تاییدیه سازمان بهداشت جهانی را دارند؟
همه موسسات تولید کننده واکسن کرونادر دنیا ابتدا مجوز مصرف اضطراری از کشور خود دریافت کرده و سپس مستندات و مدارک را برای دریافت تاییدیه سازمان جهانی بهداشت ارسال می کنند. مسلما همین رویه در مورد تولید کنندگان داخلی واکسن کشور انجام خواهد شد.
- آیا بیماران سرطانی، مبتلایان به دیابت و بیماری های خاص برای تزریق واکسن اولویت دارند؟ در صورت اولویت داشتن به کجا مراجعه کنند؟
افراد با بیماریهای زمینه ای مانند قلبی عروقی و یا دیابت در اولویت دو فاز دو واکسیناسیون قرار دارند و بعد از گروه سنی سالمندان بالای 65 سال قرار دارند.
با مرکز بهداشت شهرستان محل اقامت خود پیگیری نمایند.
- آیا واکسن کووید 19 دی ان ای (DNA) و ژن من را تغییر می دهد؟
خیر. واکسن های کووید 19به هیچ وجه تغییری در ژن انسان و DNA ایجاد نمی کنند و صرفا سیستم ایمنی را در برابر کوید19 تقویت می نمایند.
- عوارض شایع واکسن ها چیست؟
- در محل تزریق: شامل قرمزی، خارش، حساسیت، درد، سفتی، تورم و احساس گرما در محل تزریق و عوارض شایع
- عوارض سیستمیک: شامل درد مفاصل، درد عضلات، ضعف، خستگی، لرز، کاهش اشتها، تهوع، سردرد، تب، لرز، کسالت می باشد. این عوارض ممکن است در بعضی مواقع تا 7 روز ابتدایی بعد از تزریق واکسن وجود داشته باشد. در صورتی که عوارض طی 7 روز اول بهبود پیدا نکند و یا تشدید شود بیمار باید توسط پزشک معاینه شود و بررسی های لازم انجام شود.
- سایر عوارض: اسهال، تهوع, استفراغ، سرگیجه، خواب آلودگی، بثورات پوستی، تعریق
- برای کنترل عوارض چه باید کرد؟
قبل از تزریق واکسن کووید- 19، جهت پیشگیری از بروز عوارض استفاده از استامینوفن، داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی و آنتی هیستامین ها توصیه نمی شود. استامینوفن ممکن است باعث کاهش پتانسیل ایمنی زایی واکسن شود. استفاده از آنتی هیستامین ها می تواند باعث پوشانده شدن علائم آنافیلاکسی بعد از تزریق واکسن شود. استفاده از استامینوفن، داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی و آنتی هیستامین ها برای کنترل عوارض، بعد از تزریق واکسن ممانعتی ندارد.
- اگر زن و شوهری قصد بچه دار شدن داشته باشند باید واکسن تزریق کنند یا خیر؟
بهتر است قبل از بارداری، نسبت به واکسیناسیون اقدام کنند.
- آیا امکان تزریق واکسن در دوران بارداری وجود دارد؟
بله. اصولا چون در دوران بارداری تا 42 روز پس از زایمان احتمال عوارض جدی کووید بیشتر است، توصیه میشود زنان باردار واکسن کووید دریافت کنند. توصیه ها در این زمینه به شرح ذیل است:
- واکسن توصیه شده در کشور برای زنان باردار سینوفارم است. در شرایط خاص در صورت تمایل مادر باردار و تایید کمیته واکسیناسیون مادران باردار امکان استفاده از واکسن آسترازنکا وجود دارد.
- زمان توصیه شده برای واکسن از هفته 12 بارداری به بعد است. از هفته 39 به بالاتر نیز واکسیناسیون زنان باردار توصیه نمیشود.
- تزریق واکسن به همه زنان باردار بالای 35 سال توصیه میشود. زنان باردار 18 تا 35 سال در صورت تمایل و تایید کمیته واکسیناسیون مادران باردار امکان واکسیناسیون دارند. مادران بارداری که در بخش بهداشت و درمان و یا سایر مشاغلی که طبق دستورالعمل کشور ایمنسازی دارای اولویت هستند، فعالیت میکنند نیز واجد دریافت واکسن هستند. صرف نظر از گروههای سنی و شغلی، مادران باردار با نمایه توده بدنی 35 و بالاتر، مادران با بارداری های دو قلویی وچندقلویی، مادران باردار شده با IVF ، مادران باردار با بیماری زمینه ای شامل بیماری دیابت، قلبی، فشار خون بالا، مصرف داروهای ایمونوساپرسیو، بیماری مزمن کلیوی، آنمی سیکل سل، پیوند اعضا، سیروز کبدی و آسم باید حتما واکسن را دریافت کنند.
- با توجه به اینکه زنان باردار واجد شرایط دریافت واکسن آنفولانزا نیز هستند، باید بین این دو واکسن حداقل 14 روز فاصله باشد.
سایر نکات در خصوص بارداری و کووید در مبحث سلامت باروری در دوران کرونا ذکر شده است.
منبع:
"راهنمای برگزاری هفته ملی سلامت بانوان ایران1400"، تهیه شده توسط اداره سلامت میانسالان دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس، مهرماه 1400